Kırım Rumları

Kuzey Karadeniz’de Yunan varlığı teorik olarak MÖ 6. Yüzyılda gelen ilk kolonistlere dek götürülebilirse de antik yerleşimcilerin zamanla yerli toplumlar içerisinde eridiği tezi genelde kabul edilmektedir.  Rusya ve diğer Sovyet cumhuriyetlerinde azınlık olarak varlığını sürdüren Yunanlılar Ortaçağ ve sonrasında bölgeye göçen çiftçi, tüccar, asker, madenci ve din adamlarının soyundan gelmektedir ki bunlarında büyük bölümü Osmanlı döneminde dini sebepler veya çalışmak amacıyla Balkanlar veya Doğu Karadeniz bölgesinden gelmişlerdir.

Theodoro Prensliği,  Perateia

1204 4. Haçlı Seferi’nin ardından halkı Yunanlılar, Kırım Gotları, Alanlar, Bulgarlar ve Kıpçaklardan oluşan Bizans’ın Klimata theması Cenevizliler tarafından işgal edilmiştir. Lingua francanın Yunanca, çoğunluğun Ortodoks Hristiyan olduğu bölge kısa sürede Trabzon imparatorluğunca İtalyanların elinden alınmış ve Perateia[1] olarak adlandırılmıştır. Trabzon buraya önce Gümüşhane kökenli soylu Gabras ailesinden II. Theodore’u ardından çoğunlukla Trabzon prenslerini yönetici olarak atamıştır. Gabraslar kaleyi yeniledikten sonra Doros adını kentin koruyucu azizi St. Theodore’a[2] atfen değiştirmişlerdir. Altın Orda Hanlığına yıllık vergi ödeyen ve civardaki Ceneviz kolonileriyle sürekli çatışma içinde olan prenslik, yerlilerce Parathalassia[3] olarak adlandırılan Yamboli (Balaklava) ile Aluston (Aluşta) arasındaki dar sahil şeridini kullanmaktaydı. Doğu sahilinde konuşlanan Cenevizlilerin güney limanlarını ele geçirmesiyle Çernaya nehrinin ağzındaki Avlita limanı da kullanılmaya başlanmış ve burada Kalamita (İnkerman) kalesi inşa edilmiştir. 6 Haziran 1475’de Kefe’yi ele geçiren Gedik Ahmet Paşa 6 ay sonra Magnup‘u kuşatarak prensliği yıkmıştır.

Kırım Rumları: Urumlar, Mariupol Rumları ve Pontus Göçmenleri

Kuzey Karadeniz Rumlarını kabaca %70’i anadili Rumca olan ve özellikle 1828-29

Osmanlı-Rus savaşı ve sonrasında Trabzon-Gümüşhane dağlarından gelenler, %29’u anadili Türkçe olup çoğunlukla Gürcistan’ın Tsalka bölgesinde yaşayan Urumlar ve %1’i anadili Yunanca olan Mariupol Rumları olarak 3 gruba ayırabiliriz. 1917 Ekim Devrimi sonrasında yaşanan İç Savaş sırasında Yunanistan’dan Kırım’a gelen 24 bin kişilik askeri birliğin Beyaz Ruslar safında çarpışması bölgede yaşayan Rumların felaketine sebep olmuştur. 1916-24 arasında kabaca 100 bin Karadeniz Rum’u Anadolu’dan Gürcistan, Rusya, Ukrayna ve Kırım’a kaçmıştır. 1919-24 arasında İç Savaş yüzünden 50 bin Rum bu sefer Kuzey karadeniz’den ayrılmak zorunda kalınca Sovyet hükümeti 1924 yılında 70 bin Rum’u daha Yunanistan’a göndermiştir. Varlığını kısmen sürdürebilen Mariupol Rumları 1920’lerde gazete, dergi basıp, tiyatro kurup kendi dil ve kültürlerini sürdürmeyi başarmıştır. Bu gelişmeye paralel olarak Yunan okulu sayısı 1924’de Gürcistan’da 22 iken 1938’de 140’ı, Ukrayna’da ise 1928’de tek bir okul varken 1935’te 21’i bulmuştur[4]. 1937’den itibaren  yeniden baskı görmüş, toplumun ileri gelenleri Stalin yönetiminde yargılanmış, öldürülmüş veya Gulag işçi kampı veya Sovyetlerin diğer uzak bölgelerinde sürgüne mahkum edilmiştir. 2. Dünya Savaşı

sırasında Rusya’da yaşayan etnik Alman, Fin, İtalyan ve Romenlerle birlikte Yunanistan’ın Müttefiklerin tarafında olmasına karşın düşmanla işbirliği yapma ihtimaline karşın Yunan toplumu da Tatarlarla birlikte büyük ölçüde Kazakistan ve Kafkasya’ya sürgün edilmiştir. Beria, savaş sırasında Alman otoritelerinin Yunanlılar sayesinde ticaret yapıp çeşitli malları tedarik ettiği suçlamasıyla tüm Yunan toplumunu casusluk ve düşmanla işbirliği yapmakla Bulgar ve Ermeniler gibi anti-Sovyet ilan etmiştir. Devlet Savunma Komitesi başkanı Stalin 1 Haziran 1944’de 5984 sayılı kararla 39 bin Yunan, Ermeni ve Bulgar’ı Kazakistan’da Guryev Oblast (7 bin), Sverdlovsk Oblast (10 bin), Molotov Oblast (10 bin), Kemerovo Oblast (6 bin) ve Başkiriya’ya (6 bin) göndermiştir.

1938 yılında Kırım yarımadasında 20.653 (%1.8) etnik Yunanlı yaşamaktayken 27 Haziran-4 Temmuz 1944 tarihleri arasında Joseph Stalin ile Lavrentry Beria Kırım Yunanlılarını yük trenlerine doldurarak son derece sağlıksız koşullarda Ural dağları, Sibirya, Kazakistan ve Özbekistan’a sürerek bir haftadan az süre içerisinde bir halkın bölgedeki varlığını sona erdirmiştir. 1 Ocak 1953’te Kazakistan’da 38.354, Özbekistan’da 4.097, Sverdlovsk’ta (Ural Federal Bölgesi) 3.414, Molotov’da 2.268, Başkiriya’ya 1.977, Kemerovo’ya 1.334 ve diğer uzak bölgelerde daha küçük sayılarda olmak üzere toplam 52.112 Yunanlı sürgün yaşamaktaydı[5]. Stalin sonrası dönemde yavaş yavaş yeniden Karadeniz kıyısına yerleşen Rumlar 1990’larda Sovyetlerin çözülmesiyle Yunanistan tarafından göçmen olarak kabul edilmiştir. 1990 yılında Eski Sovyet Devletlerinden Abhazya’da 14.633, Acara’da 7.379, Gürcistan’ın diğer bölgelerinde 78.292, Ukrayna’da 98.578, Rusya’da 91.654, Kazakistan’da 46.714, Özbekistan’da 10.479, diğer Sovyet devletlerinde 10.636 olmak üzere toplam 357.975 Yunanlı yaşamaktaydı ki bunların sadece %38’i anadillerini konuşabilmekteydi[6]. 1990 yılında 22.500 Yunanlı Sovyetler Birliğini terk ederek ana vatan Yunanistan’a göç ederken ertesi yıl ve sonrasında bu rakam sürekli artış göstermiştir ki sözgelimi 1992’de Abhazya’da 15 bin Yunanlı yaşamaktayken 1994’de bu sayı 3 bine düşmüştür[7].

 

Notlar

[1] Yunanca Περατεία “Denizin ötesindeki topraklar”. Kırım yarımadasında geçmişte Bizans tarafından yönetilen Yunan kentlerini tanımlamaktadır.

[2] Yunanca Άγιος Θεόδωρος

[3] Yunanca Παραθαλασσια “deniz kenarı”

[4] Buchsweiler, 1984: 161.

[5] Zemskov, 1991: 155

[6] Alieva, 1993: 201

[7] Glastris, 1994: 24

Kaynakça

Alieva, Svetlana. Tak eto bylo: Natsional’nye repressi v SSSR, 1919–1952 gody (Moscow: Russian International Cultural Fund, 1993), vol. III

Buchsweiler, Meir: Volksdeutsche in der Ukraine am Vorabend und Beginn des Zweiten Weltkriegs – ein Fall doppelter Loyalität?.Tel Aviv, Israel: Bleicher Universitait, 1984.

Glastris, Paul. ‘‘Caught in the Ethnic Crossfire (Civil War in Abkhazia Province Georgia),’’ US News and World Report, vol. 116, no. 23 (13 June 1994),

Öztürk, Özhan. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı) Nika Yayınları. Ankara,2016

Zemskov, V. N. ‘‘Zakliuchenye, spetsposelentsy, ssyl’noposelentsy, ssylne, i vyslanye,’’ Istoriia SSSR, no. 5, 1991